Չգիտեմ, կա՞ արդյոք մեկը, որ չսիրի իր ծննդավայրը, հարազատ փողոցը, իր անխռով, քաղցր մանկությունը:
Մենք` չորս ընկերներս` Անդրանիկը, Գուրգենը, Աշոտն ու ես, ապրում էինք Լենինականի կենտրոնական շրջանում` Հաղթանակի պողոտայում: Քիչ է ասել, թե ապրում էինք… ասես ամեն օր, տանը թե դրսում, մեր մանկությունն էր մեզ հետ մեծանում: Շատ էին ուրախ, խենթանալու չափ երջանիկ օրերը մեր մանկության: Մեր ընկերական խումբը մի մանկական ընտանիք էր, ուր թագավորում էր նորին մեծություն անհոգությունը…
Մեզանից ամենամեծը Գուրգենն էր, ինչպես նրան անվանում էինք` Գուգոն: Գուցե դա էր պատճառը, որ նա ակտիվորեն չէր մասնակցում մեր աղմկոտ խաղերին, չարաճճիություններին և անհատնում ծեծկռտուքներին: Գուգոն իր խառնվածքով խիստ տարբերվում էր մեզանից, լրջախոհ, ինքնամփոփ ու չափազանց զգայուն էր, ճիշտը որ ասեմ` ինչ-որ չափով էլ մի քիչ վախկոտ: Անդոն, Աշոտն ու ես սիրում էինք սպորտը, աշխույժ խաղերը, իսկ Գուգոն ապրում էր հոգևոր աշխարհում, տրված էր երաժշտությանը: Նրա վտիտ, բավականին նիհար արտաքինին մի տեսակ պատկառանք էր հաղորդում խոշոր ակնոցը, որի տակ զգուշորեն թաքնված էին Գուգոյի երկյուղած ու թախծոտ աչքերը: Թեև մեզանից մեծ էր Գուգոն, սակայն նրա պաշտպանությունը սիրով ստանձնել էինք մենք: Դպրոցում Գուգոն գերազանց էր սովորում: Ճշմարտությանը դեմ չգնալու համար ասեմ, որ դասերի հարցում նա մեր անփոխարինելի, միակ պաշտպանն էր: Գուգոն զգայուն ու բարի սիրտ ուներ և միշտ փորձում էր մեզ ինչ-որ տեղ վերադաստիարակել` «օգնության կանչելով երաժշտությանը»:
Մի՞թե կարող եմ մոռանալ այն երեկոն, երբ նա մեզ հրավիրեց իրենց տուն իր «մենահամերգին»: Սենյակի մթությունը ծնկի էր եկել մոմերի լույսի առաջ, իսկ մենք, կախարդված Գուգոյի ջութակի դյութիչ մեղեդիներից, մի պահ իրոք մոռացել էինք ժամանակի գոյությունը, մոռացել էինք մեզ… Այնքան վեհ էր այդ պահը, իսկ վեհության մեջ իրոք կատարյալ էր Գուգոն:
Չեմ հիշում, թե մեզանից որ մեկն այդ երեկոյից հետո Գուգոյին մկրտեց «հայ երաժիշտ Յանկո»: Այդպես ոչինչ չէր խանգարում մեզ, որ վայելեինք մեր մանկության ու պատանեկության քաղցր ու անխռով օրերը:
Չհասկացանք, թե ինչպես գլորվեցին անխիղճ տարիները, երբ դարձանք չափահաս տղաներ: Ինչպես մեր փողոցում, այնպես էլ դպրոցում մեր խումբը միշտ առաջինն էր բոլոր անկարգությունների, նաև լավ նախաձեռնությունների մեջ: Բայց նորից մեր մեջ առանձնանում էր մեր Յանկոն: Նա ամեն անգամ աշխատում էր մեզ հետ պահել հերթական անկարգությունից: Եվ ամեն անգամ նրան մնում էր սոսկ ձեռքը թափ տալ և ասել. «Անօգուտ է ձեզ նման խելառների հետ գլուխ դնելը»: Տնաշենն այնքան զգուշավոր ու ամաչկոտ էր, որ գոնե մի անգամ չէր փորձում բարձրացնել աչքերը և նայել գեթ մի աղջկա: Իսկ երբ մեզանից մեկն ինչ-որ բան էր պատմում աղջիկների մասին, Գուգոն քաշվում էր մի անկյուն և, լավագույն դեպքում, ներողամտաբար ժպտում կամ հեռանում: Ինչն էր մեզ կապում նրա հետ` չգիտեմ, բայց բոլորս էլ զգում էինք նրա անհրաժեշտությունը: Գուգոն կարծես խիղճն էր մեր խմբի, իր մեղմ բնավորությամբ նա դարձել էր մեր խաղաղության աղավնին և քավության նոխազը: Նա վաստակել և վայելում էր բոլորիս սերն ու հարգանքը:
Երբ ավարտեցինք միջնակարգը, և յուրաքանչյուրս գնաց իր նախընտրած ուղիով, ի զարմանս բոլորի, Գուգոն, մեր փայլուն երաժիշտ Յանկոն, ընտրեց շինարարի մասնագիտությունը: Մեր Յանկոն՝ շինարար… Ինչևէ, մեզ համար սկսվեց կյանքի մի նոր շրջան` ուսանողական կյանքը, որն էլ դրեց վերջը մեր անհոգ ու անհագ մանկության:
Ուսանողական տարիներին էլի էինք հաճախակի հավաքվում, վերհիշում դեռևս թարմությամբ շնչող մեր անաղարտ մանկության օրերը: Բայց ժամանակն արդեն յուրաքանչյուրիս մեջ ձևավորում էր առանձնահատուկ հետաքրքրություններ, որոնք հետզհետե սկսեցին կրճատել մեր հանդիպումները…
Մասնագիտություն ձեռք բերելուց հետո ամեն մեկս գնաց գտնելու իր տեղը կյանքում: Ձագուկները լքեցին բույնը հայրական… Որոշ ժամանակ անց մենք արդեն ընտանիք էինք կազմել: Գուգոն էլ ամուսնացավ` անաղմուկ, սուսուփուս: Այստեղ էլ նա չդավաճանեց իր բնույթին: Իհարկե, մենք գնացինք շնորհավորելու մեր ընկերոջը: Գուգոն մեզ ընդունեց հավուր պատշաճի` ներողամիտ ժպիտը դեմքին և չմոռացավ ասել. «Դե, ադաթ է, պետք է օջախի ծուխը ծխացնել»: Կարծես թե մեղավորի պես ուզում էր քավել իր մեղքը: Կինը, հակառակ Գուգոյի, ուրախ ու թեթև բնավորություն ուներ, և բոլորիս թվում էր, թե նրանք ներդաշնակ ընտանիք են: Գուգոն ու Աննան ունեցան երկու երեխա` աղջիկ ու տղա: Որոշ ժամանակ անց Գուգոն բնակարան ստացավ «Տեքստիլ» թաղամասի բարձրահարկ շենքերից մեկում: Նա արդեն աշխղեկ-ճանապարհաշինարար էր և աշխատում էր քաղաքից դուրս: Մյուսներիս` Անդոյի, Աշոտի և իմ անձնական կյանքը վատ չէր դասավորվել, ամուսնացել էինք սիրելով, մեր երեխաների համար արդեն մենք էիք հյուսում բույնը հայրական:
Բայց ահա եկավ 1988 թվականի դեկտեմբերի 7-ը… Շաղվեցին աչքերը երկնքի, ամեն ինչ գլխիվայր շուռ եկավ: Վայրկյանների ընթացքում ավերիչ երկրաշարժը հիմնահատակ արեց Հայաստանի մեծ մասը: Հայոց հողը նորից տնքաց ցավից, մոխրակույտի վերածվեցին հազարավոր շեներ, գյուղեր, քաղաքներ: Ավերիչը չխնայեց նաև մեր ծննդավայրը՝ Լենինական-Գյումրին, այս էլ որերորդ անգամ Հայոց աշխարհում երկինքն ու երկիրը հագան իրենց սևը, այս էլ որերորդ անգամ ալիքվեց մրմռացող մրմունջը երիցս խաչված հայի, այս էլ որերորդ անգամ վախը սարսափեց հայի աչքերից: Ողջ աշխարհը ցնցվեց հայի ողբից, ողջ աշխարհը զարմացավ հայի կամքից ու ողջ աշխարհը շտապեց օգնության: Ձմռան այդ ցուրտ օրը խեղդում էր մեզ իր ահավոր հեղձուկ ջերմությամբ: Ինչ էր կատարվում… Աստված մանանան եփում էր երկրի ընդերքում և այն էլ հայի արյունով: Ցավից պապանձվեցին լեռները հայոց, խոնարհվեցին բլուրները, և սաստիկ տենդից ջերմում էր հողն իմ նախնյաց: Ամենուր բացված անդունդները բարձրացրին իրենց ձեռքերը և կյանք էին հայցում անմեղ զոհերի համար: Ախր ինչպե՜ս չճչար գետինը, որն ի զորու չէր միանգամից ընդունելու այդքան հյուրերի: Անխիղճ ես հայի անաստված Աստված, ինչու թույլ տվեցիր, որ 47 վայրկյան «դժոխքը» հյուրընկալվի մեր դրախտային Հայոց աշխարհում: Գնաց այդ ինքնակոչ «հյուրը», սակայն իր հետևից թողեց սուգ ու լաց, մղձավանջ ու տառապանք, ավեր ու ցավեր: Փլատակների կույտ է դարձել և մեր փողոցը, մեր մանկության զվարթ օրերի օրրանը, ավերիչ, աներևույթ ձեռքը մի հարվածով ջնջել էր լուսավոր պատկերները մեր մանկության: Ընկերներով մեր փողոցում հանդիպեցինք: Փողոցն այն չէր, մենք հանդիպել էինք գեհենում: Ոնց դիմանայինք այդքան ցավերին, ոնց չկուրացան մեր աչքերը մեր քաղաքի խեղաթյուրված տեսքից, ոնց չխլացանք բարձրագոչ ու անբարբառ ողբից: Այո, մենք չխլացանք, չկուրացանք, մենք դիմացանք ի հեճուկս անաստված Աստծու:
Անողոք սառնասրտությամբ խեղդեցինք մեր սրտի ցավը և անցանք «գործի»: Չկար մեկը, որ կորուստ չունենար… Սկզբում մոխրակույտից հավաքեցինք Գուգոյի ծնողների համարյա մոխրացած ոսկորները և ինքնաբերաբար հանձնեցինք հողին: Փլատակներից հանեցինք նրա երկու երեխաներին. անմեղ փոքրիկները խեղդվել էին իրենց տատի հետ: Անպատմելի էր կսկիծը բոլորիս, իսկ Գուգոյի աչքերում արցունքներն արյան լիճ էին դարձել: Փնտրեցինք աշխատանքի վայրում և մոտակա փլված խանութներում, բայց չկարողացանք գտնել Գուգոյի կնոջը` Աննային: Մինչև օրվա վերջը փնտրում էինք, օգնում, գտնում էինք մասնատված դիակներ և հանձնում «բախտավոր» հարազատներին: Այո´, այո´, երջանկություն էր գտնել հարազատի դիակը, ունենալ գերեզմանը որդու, ծնողի… Ոչ ոք չնկատեց, թե ինչպես իրիկնացավ, բոլորս մի բռունցք էինք դարձել` ցավատանջ ու հոգնած: Երբ այլևս չէինք կարող շարժվել մթության մեջ, խարույկ վառեցինք և բոլորվեցինք կրակի շուրջը: Նստած ծխում էինք և պատմում մեր «հաջողությունների» մասին` ով քանի դիակ էր հանել փլատակներից և տիրոջը հանձնել:
Կողքիս լուռ ծխում էր Գուգոն: Նա փորձում էր խեղդել հոգու ցավը ծխախոտի քուլաների մեջ: Նրա հարազատներից ոչ մեկին չհաջողվեց կենդանի գտնել: Մի օրում ամբողջովին որբացավ մեր Գուգոն: Առանց այն էլ դժգույն դեմքը կրակի հրացոլքից ավելի էր գունատվել, դարձել թափանցիկ: Անիրավ գիշերը ծուլանում էր արթնանալ, ախր մենք դեռ այնքա՜ն անելիք ունեինք: Ստիպված վերցրի կողքիս հայտնված օղու շիշը, լցրի բաժակը և պարզեցի ընկերոջս. «Խմիր, սա կթեթևացնի, կբուժի ներսիդ ցավը…»: Բայց ի՞նչը բուժել` օղին լոկ բթացնում էր մեր առանց այն էլ բթացած ուղեղները: Ծխում էինք, խմում ու խարույկի մեջ խորովում մեր մորմոքված հոգիները:
Գուգոն անսպասելի դարձավ ինձ. «Բան ունեմ ասելու, եկ մի քիչ հեռանանք կրակից»: Ինձ թվաց, թե բառերը, խոսքերը մրսում էին նրա բերանում: Դեմքը թանձրացել էր ջղաձգումից:
Գուգոն ինձ հայտնեց մի սոսկալի բան և խնդրեց, որ ոչ ոք չիմանա այդ մասին: Նա լսել էր, որ կինը կապված էր ուրիշ տղամարդու հետ, բայց չէր հավատացել: Այժմ խնդրում էր ինձ միասին գնալ, գուցե այնտեղ գտնենք կնոջը: Դժվարությամբ ընկալեցի ասածը, բայց և անմիջապես հետևեցի Գուգոյին: Ձեռքի փոքրիկ լապտերի օգնությամբ մի կերպ գտանք այդ տղամարդու տունը, որը գտնվում էր Աստծո տաճարի մոտ: Փլատակների կողքին սավաններով ծածկված էին դիակները: Ես փոքր-ինչ առաջ անցա` զգուշությամբ ստուգելով անկենդան դեմքերը: Սավաններից մեկի տակ ճանաչեցի Աննային` Գուգոյի կնոջը: Նա ամբողջովին մերկ էր: Սիրտս ճմլվեց ընկերոջս համար: Ոչինչ չասելով` ես արագ-արագ ծածկեցի դին, հետո հարցրի Գուգոյին, թե կարող է ինչ-որ նշանով ճանաչել կնոջը անճանաչելի դարձած այդ մարդկային կույտի մեջ: Ես գաղտնի հույս էի փայփայում, որ գուցե Գուգոն չճանաչի նրան: Ցավոք, Գուգոյին պետք չէին նշաններ, նա անմիջապես ճանաչեց կնոջը ու պապանձվեց… Գտավ, և է´լ ավելի մռայլվեցին սև աչքերը, ծուխը խեղդեց ընկերոջս ցավի մեջ: Ալեկոծ հոգով վերադարձանք մեր կրակի մոտ: Մինչև առավոտ ես համոզում էի ընկերոջս, որ կնոջ մարմինը պետք է թաղել երեխաների կողքին, որ ամեն ինչից զատ Աննան մայրն է իր երեխաների: Ես աշխատում էի նրա մեջ սպանել հայ տղամարդու վիրավորված ինքնասիրությունը, հորդորում էի հավաքել տղամարդու բոլոր կամային հատկությունները, հաշտվել անդառնալի եղածի հետ և կատարել մարդկային հոգու ճշմարիտ քայլը` չառանձնացնել մորը զավակներից: Գուցե այդ պահին հեշտությամբ էի ասում այդ խոսքերը` առանց գիտակցելու Գուգոյի հետ կատարվածի ծանրությունը… Սակայն Գուգոն անհաղորդ էր իմ հորդորներին: Ես չգիտեի` էլ ինչպես համոզեմ, խնդրեմ, որ նա տեղի տա: Միայն կեսօրին նա համաձայնվեց: Եվ մենք գնացինք Աննայի դիակի հետևից: Ախ, ինչպես էին այդ օրը կռկռում ագռավները, ոչ ոք այդքան ագռավ մի տեղ հավաքված չէր տեսել: Էհ, չարագույժ կռկռաններ, մի՞թե դուք էլ եք ուզում հանել աչքերը հայի: Ուշացել եք: Աստծո կամոք ավերիչն արել է իր սև գործը: Բայց գուցե դուք թռել-եկել եք` մեզ հետ ողբալու հայի սև բա՞խտը: Ագռավների կռկռոցների ուղեկցությամբ հասանք Ամենափրկիչ տաճարի մոտ գտնվող գրախանութի փլված շենքի մոտ: Ես մի պահ սոսկումով քարացա. սպիտակ սավաններով մարմինները չկային: Մեզ ասացին, որ չճանաչված դիակները տարել և թաղել էին եղբայրական գերեզմանոցում: Ինձ թվաց, թե Գուգոն իրեն դրանից լավ զգաց: Նա հազիվ ատամների արանքից նետեց. «Գուցե հենց դա էր ճիշտը, գուցե հենց Աստծո կամոք էր, որ հալալ ու մաքուր մնաց երեխաներիս հանգստարանը»: Ես չգիտեի` ինչ ասել: Լուռ գրկեցի ընկերոջս, ձուլվեցի նրա ցավերին, և բռունցքվեցինք, ամբողջացանք, դարձանք մեկ…
Ինչպես բոլոր օրերը, այդ մահաշունչ օրն էլ անցավ: Մի քանի օր չտեսա Գուգոյին: Մի օր իրիկնադեմին հանդիպեցի նրան իրենց փլված շենքի մոտ. ինչ-որ բան էր որոնում: Սիրտ կեղեքող էր նրա տեսքը` բոլորովին հյուծված, երեսը մազակալած, մշուշված աչքերն ասես ուր որ է դուրս կթռչեին ակնախորշերից: Ինձ նկատելով` Գուգոն թույլ-թույլ սկսեց խոսել.
- Ապրում եմ քաղաքից դուրս` իմ աշխատավայրի ցուրտ ու անտեր տնակում: Ցերեկը զրուցում եմ բալեքիս ու ծնողներիս հետ: Շատ էին անխիղճ անիրավները, միայն մի լուսանկար թողեցին: Հետո երբ նրանք հոգնում են իմ զրույցից, ես անհամբերությամբ սպասում եմ մութն ընկնելուն ու հետո բարձրանում եմ սարը և մի կուշտ ոռնում գայլի պես… Հիմա միայն այդ եմ կարողանում նվագել…- ինքն իր հետ խոսեց, թե ինձ պատմեց Գուգոն` չեմ կարող ասել:
Ունենալ ամեն ինչ կյանքում և վայրկյանների ընթացքում զրկվել ամենից:
Մի շաբաթ հետո կրկին հանդիպեցի Գուգոյին: Հեռվից նկատելով` փորձեցի խույս տալ` կրկին չթարմացնելու նրա հոգու անբուժելի, չսպիացող վերքը: Սակայն Գուգոն եկավ, կանգնեց դեմ-դիմաց ու նայեց աչքերիս մեջ. «Ի՞նչ է, ախպերս, չե՞ս ուզում ինձ նկատել: Դե, իհարկե, դժբախտն ու աղքատը կարեկից ընկեր ու բարեկամ չեն ունենում, այդպես է, չէ՞…»:
Ես մոլորվել էի անկարողությունից, անզորությունից խոսքեր անգամ չունեի ասելու, մխիթարելու անմխիթար վիճակում տառապող ընկերոջս:
…Սրտի անհուն կսկիծով իմացա, որ մեր վերջին հանդիպումից մեկ ամիս անց մեր դժբախտ Յանկոյին, որին այնպես սիրով համբուրել էր դառը ճակատագիրը, ռուսների օգնությամբ տեղափոխել էին Մոսկվա` հոգեբուժարան:
Ախր ինչպե՞ս դիմանար այդ ցավին այնքան զգայուն հոգու տեր մարդը: Այդքանից հետո ո՞նց չխաթարվեին նրա ուղեղն ու միտքը:
Մեկնեցի Մոսկվա: Չէի կարող չհանդիպել Գուգոյին: Սրտի տրոփյունով քայլերս ուղղեցի Կախովսկայա փողոց` հոգեբուժարան: Բայց ավելի լավ կլիներ` չգնայի ու չտեսնեի…
Ինձ մոտ բերեցին մի հյուծված, ածիլված գլխով, սպիտակ երկար շորով մեկին: Նրա դեմքի վրա թափառում էին մթագնած ու անկենդան աչքերը: Հազիվ ճանաչեցի ընկերոջս, գրկեցի նրան, համբուրեցի… Եվ զուր էին իմ փորձերը համոզելու նրան, որ ես եմ իր մանկության ընկերը. նրան չէին հասնում իմ խոսքերը, նրա շուրթերը դողում էին և ինչ-որ անկապ բառեր մրմնջում: Գուգոն կանգնել էր իմ առաջ՝ կարծես մի ուրվական, որը միայն այդ պահի մեջ էր մարմնավորում իր հիշողությունը, մի բզկտված հիշողություն, որն ունեցել է կյանք, որը եղել է հույսի ու հավատի թարգման: Գուգո… Իմ սիրելի Գուգո, իմ թալանված ընկեր, իմ կողոպտված Յանկո, երբևիցե կվերագտնե՞ս քո բանականությունը, երբևիցե կնորոգե՞ս քո ավերված բույնը հայրական…
Ծանր ու դառնացած սրտով ես դուրս եկա Գուգոյի մոտից, ես ինձ այնպե՜ս մեղավոր էի զգում նրա առաջ. ինչո՞ւ չկարողացա օգնել, հետ պահել նրան ինքնաոչնչացումից: Իսկ կարո՞ղ էի արդյոք… Մի կերպ ինձ նետեցի հոգեբուժարանի կողքի լճափի առաջին իսկ պատահած նստարանին և դառնագին լաց եղա` ազատություն տալով հոգուս մեջ կուտակված, տղամարդու համար այնքան դժվարությամբ հոսող արցունքներին: Ես լալիս էի Գուգոյի, հայերիս կորուստների համար, ես լալիս էի ինձ համար, որ այդ հեռավոր քաղաքում ինձանից հեռացավ իմ մանկության Յանկոն: Ես լալիս էի, և անցորդները կարեկցանքով օրորում էին գլուխները, այդպես էլ երևի չհասկանալով, որ արցունքներիս մեջ մանկությունս էր մորթվում…
Տարիներ են անցել: Նորից 7-ն է դեկտեմբերի: Ձմռան տաք օր է: Քաղաքի վրա հիշողություն է իջնում, ձյունը խոշոր փաթիլներ է մաղում քաղաքիս վրա, հիշողությունս հուշեր է պատկերում պատուհանիս: Չեմ կարողանում հաշտություն կնքել անցյալի հետ: Սիրտս ու միտքս անվերջ թափառում են փլատակների մոխրակույտում… Իսկ հոգիս անձայն ճչում է ցավից` ի՞նչ պատահեց քեզ, ինչպե՞ս ես, Գուգո…
Հետգրություն. Անցան էլի տարիներ: Աշխատանքային ծանր ու լարված օր էի ունեցել: Ինձ զանգեցին Մոսկվայից ու հայտնեցին Գուգոյի մահվան մասին: Չգիտեմ ինչ կատարվեց ինձ հետ… Նորից տագնապեց տառապած սիրտս, անցյալի հուշերը նորից մթագնեցին միտքս, նորից ցավը կորստի խարազանեց հոգիս…
Իմ ընկեր Գուգոն ժաժքից հետո ապրեց յոթ տարի, ավելի ճիշտ` շնչեց յոթ տարի, յոթ տարի ցավից խելագար` չզգաց անգամ համը հացի, չիմացավ` ինչ է ֆիզիկական ցավը…
Հուշամորմոք մտքերով տարված՝ չհասկացա, թե ինչպես ձեռքս առա տեսախցիկն ու այնտեղից ինքնաբերաբար դուրս քաշեցի տեսաժապավենը: Դաժան արհավիրքը` երկրաշարժը, ոչ միայն դժբախտացրել էր Գուգոյին, այլև խաթարել բանականությունը` մթագնած ուղեղում ջնջելով մի ամբողջ կյանքի տեսաժապավեն-պատմությունը:
Ձեռքիս տեսաժապավենը նետեցի բուխարու մեջ: Մի բուռ մոխիր ավելացավ ժապավենի այրումից, իսկ հեռավոր քաղաքի գերեզմանոցում մի փոքրիկ հողաթումբ` անանուն շիրիմը Գուգոյի…